Edebiyatta Femme Fatale İmgesi

Bu çalışma, Derrida’nın yapıbozum kuramı ile Jung’un arketipsel ve psikomitolojik yaklaşımından hareketle, edebiyat metinlerinde karşımıza çıkan femme fatale figürünün çok katmanlı anlam evrenini çözümlemeyi amaçlamaktadır. Kadim söylencelerden modern romana uzanan çizgide bu figür, yalnızca bireysel psikolojinin karanlık katmanlarını değil, aynı zamanda kültürel yapıları ve toplumsal kabulleri de görünür kılan simgesel bir odak noktasıdır. Toplumsal cinsiyet normlarını sarsan ve ataerkil düzenin kırılganlığını açığa çıkaran yönüyle, bireysel ile kolektif bilinçdışının kesiştiği yerde konumlanır; böylece hem baştan çıkarıcı hem de yıkıcı yüzleriyle edebiyatın dönüştürücü gücünü temsil eder. Bu kitabı ortaya çıkmasının temel nedeni de patriyarkada sıklıkla karşımıza çıkan ve aslında patriyarkanın kendi yaratımı olan femme fatale imgesinin Janus yüzlü ikiliğine dikkat çekme arzumdur. Bu figür, bir yandan kadının baştan çıkarıcı cazibesini öne çıkarırken öte yandan onun yıkıcı gücünü vurgular; böylelikle ataerkil söylemde kadın, hem arzu edilen hem de korkulan bir varlık olarak konumlandırılır. Görünenin ardında saklı olan bu yapısal ve psiko(mitik) düzleme ve madalyonun karanlık yüzünün aydınlık tamamlayıcısına dikkat çekmek, bu çalışmanın en önemli itici gücü olmuştur. Kitap boyunca femme fatale imgesi üç temel düzlemde incelenmektedir: Edebi ve tarihsel bağlamda, Peyami Safa’nın Canan’ında Osmanlı modernleşmesinin ahlaki ikilemleri, Heinrich Mann’ın Mavi Melek’inde Wilhelminian Almanya’sının otoriter burjuva düzeni, Émile Zola’nın Nana’sında ise II. İmparatorluk Fransa’sının kapitalist ve aristokratik yozlaşması sahneye taşınmaktadır; kuramsal bağlamda, Derrida’nın yapıbozumu ile figürün sabitlenemez, kaygan ve çokanlamlı doğası, Jung’un arketip kuramıyla anima–gölge çatışmasının bireysel ve kolektif bilinçdışıyla ilişkisi, mitolojik okumalarla Venüs–Medusa, Havva–Lilith veya siren gibi kadim sembollerin modern anlatılarda yeniden üretimi tartışılmaktadır; eleştirel bağlamda ise feminist edebiyat eleştirisi çerçevesinde femme fatale’in ataerkil düzenin kırılganlıklarını açığa çıkaran bir “direniş alanı” olarak nasıl işlev gördüğü ortaya konmaktadır.

Bu eserin ortaya çıkış sürecinde ve akademik yolculuğum boyunca bilgeliği ve rehberliğiyle ışık tutan değerli hocam Prof. Dr. Funda Kızıler Emer’e en içten teşekkürlerimi sunar, yol arkadaşlığını hiçbir zaman esirgemeyen aileme ve sabır ile sevgisiyle yanımda duran dostlarıma gönülden minnettar olduğumu belirtirim. Bu çalışmanın, edebiyat ve toplumsal cinsiyet çalışmaları alanında araştırma yapanlara katkı sunması; femme fatale imgesinin çok boyutlu yapısını çözümlemeye yönelen yeni akademik çalışmalara ilham kaynağı olması dileğiyle...

Doç. Dr. İnci Aras